Historia Kielc do 1945

Kielce wyłaniają się z otchłani historii w XI stuleciu jako osada na południowym skraju Gór Świętokrzyskich, której początki giną w pomroce dziejów i wbrew powszechnej opinii, są starym miastem liczą bowiem ponad 900 lat. W okresie wczesnopiastowskim okolice osady Kielce stanowiły własność książęcą, a udowodnione jest, że w latach siedemdziesiątych XII w. były już własnością biskupstwa krakowskiego, zaś w 1171 r. biskup Gadko (Gedeon) herbu Gryf, ufundował kolegiatę pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny, przenosząc następnie parafię św. Wojciecha do kościoła biskupiego. Celem nadania książęcego (Władysława Hermana) na rzecz biskupów była chrystianizacja kraju i kolonizacja słabo zaludnionych terenów. Z przekazaniem tych terenów biskupstwu wiąże się założenie opactwa Benedyktynów na Świętym Krzyżu, które miało wspierać biskupów w misji chrystianizacyjnej. Klasztor powstał bowiem w latach 1135-1137, a jego głównym fundatorem był Bolesław Krzywousty.

Za rządów Wincentego Kadłubka (1208-1218) powstała tu szkoła parafialna, której pierwszym, znanym z dokumentów z roku 1229, absolwentem ("magistrem") był niejaki Henryk. Z tej szkoły wyszedł też prawdopodobnie dominikanin Wincenty z Kielc, autor "Żywota św. Stanisława".

Pierwsza wzmianka o Kielcach w dokumentach średniowiecznych pochodzi z roku 1212. Papież w roku 1227 potwierdził przywilej zezwalający biskupom krakowskim na lokację Kielc na prawie niemieckim. Prawa miejskie Kielce uzyskały przed 1295 rokiem.

W połowie wieku XIII napady tatarskie na Polskę zniszczyły Kielce doszczętnie, lecz miasto szybko się odbudowało. W tym czasie kościół kielecki otoczono wysokim murem i zaopatrzono w strzelnice i blanki. Pod koniec XV wieku kardynał Fryderyk Jagiellończyk nadał miastu herb: złotą koronę w polu czerwonym, a pod koroną litery "C.K." (Civitas Kielcensis – Miasto Kielce). W zbiorach Muzeum Narodowego w Kielcach zachował się mosiężny tłok pieczęci. Nie jest to oczywiście oryginalny tłok kardynała Fryderyka Jagiellończyka, który nadał miastu herb w latach 1493-1503.

Istotne zmiany w dziejach Kielc przyniósł przełom wieku XVI i XVII. Rozwijające się wówczas w dobrach biskupów krakowskich górnictwo żelaza i metali kolorowych w okalających Kielce miejscowościach: Niewachlowie, Kostomłotach, Miedzianej Górze, Bobrzy, Samsonowie, Białogonie i in. Spowodowało, że zaczęli tu przybywać wysoko wykwalifikowani obcokrajowcy, głównie pochodzenia włoskiego, ale także Węgrzy, Słowacy i Niemcy. W czasie wojny ze Szwedami miasto spłonęło. Ocalał jedynie pałac wraz z kościołem oraz kościół na Karczówce. W roku 1655 wojska króla szwedzkiego Karola Gustawa przeszły przez miasto i ściągnięta została kontrybucja. Większym jednak nieszczęściem dla Kielc były epidemie, które szerzyły się w okresie wojny.

Po zakończonym "potopie", od października 1662 roku do maja 1663 r. miasto było okupowane przez zbuntowane oddziały (ok. 12 tysięcy żołnierzy) tak zwanego Związku Święconego. W tym okresie ucierpieli nie tylko mieszczanie kieleccy, ale także okoliczne dobra biskupie, co poważnie osłabiło rozwój gospodarczy miasta i okolicy. Dopiero zaraza zmusiła zbuntowane wojska do opuszczenia Kielc. W roku 1673 liczba mieszkańców uległa zmniejszeniu do 623 osób.

W toku dalszych działań militarnych różnego rodzaju wojska wielokrotnie jeszcze przechodziły przez Kielce zawsze pobierając kontrybucję, na które przeznaczano sumy pochodzące z podatków. Wzrastały też sumy podatku, które miasto zmuszone było odprowadzić do skarbu królewskiego. Zamarł handel, rzemieślnicy znacznie pomniejszyli produkcję. Okoliczne kopalnie i huty w większości zaprzestały pracy. Stan taki trwał do zakończenia wojny domowej, która toczyła się do roku 1711. To, że Kielce nie spotkał los innych podobnych małych miast, które po tym okresie nie podniosły się już z upadku, było zasługą właścicieli miasta, biskupów krakowskich. Kolejni biskupi: K. Łubieński i K. Sołtyk uczynili wiele w dziedzinie ożywienia działalności gospodarczej w ich włościach kieleckich.

Miały wówczas także miejsce inne wydarzenia brzemienne w skutkach dla miasta. Zgodnie z ustawą przyjętą przez Sejm Czteroletni, w 1789 roku dobra biskupów krakowskich zajęte zostały przez administrację królewską. Biskup dostał jako odszkodowanie pensje 100 000 złotych polskich rocznie.

Okres prosperity został niebawem zahamowany, kiedy to wskutek wybuchu wojny polsko-rosyjskiej, a następnie powstania kościuszkowskiego, Kielce były znowu niszczone przez przemarsze wojsk, a klasa miejska narażona na uszczerbek wskutek kontrybucji. Były także chwile podniosłe, kiedy Naczelnik Tadeusz Kościuszko po bitwie pod Szczekocinami przebywał wraz ze swoimi oddziałami przez trzy dni w Kielcach od 7 do 9 czerwca 1794 roku. Kwaterując w "wójtostwie" wydał manifest o wypowiedzeniu wojny Prusom. Natomiast Bartosz Głowacki, ciężko ranny w bitwie pod Szczekocinami, przywieziony do Kielc zmarł w miejscowym szpitalu i został pochowany najprawdopodobniej na cmentarzu kolegiaty.

Były to już ostatnie miesiące niepodległości. W wyniku III rozbioru Polski, Kielce znalazły się w zaborze austriackim, wchodząc w skład tak zwanej Galicji Zachodniej. Wtedy też nastąpił awans administracyjny miasta. Zaborca uczynił bowiem Kielce stolicą cyrkułu ze starostą na czele, podległym bezpośrednio władzom krajowym we Lwowie. Równocześnie w celu sprawnego zarządzania zakładami przemysłowymi w okolicach Kielc, w mieście ustanowiono Dyrekcję Górniczą. Kolejnym awansem miasta było powołanie w wyniku bulli papieża Piusa VII, nowej diecezji ze stolicą w Kielcach. Uroczysty ingres bpa W. Górskiego miał miejsce w roku 1805.Niebawem w wyniku klęski Austrii w wojnie z Napoleonem, w lecie roku 1809 Kielce znalazły się na terytorium Księstwa Warszawskiego.

W czasach Księstwa Warszawskiego Kielce były siedzibą władz powiatowych departamentu radomskiego. Funkcjonowała też nadal Dyrekcja Górnicza. Ogromny wysiłek finansowy, jaki na cele wojskowe poniosło wówczas całe społeczeństwo Księstwa, spowodował, że do roku 1816 wybudowano w Kielcach jedynie 3 nowe domy.

W wyniku traktatu wiedeńskiego, w związku z utworzeniem Wolnego Miasta Krakowa, władze Królestwa Polskiego stanęły przed problemem, gdzie umieścić siedzibę władz dawnego departamentu krakowskiego. Wybrano Kielce, między innymi ze względu na to, że w gmachu św. Leonarda i pałacu biskupów krakowskich, były pomieszczenia nadające się na biura władz wojewódzkich w tym Komisji Wojewódzkiej, czyli władz administracyjnych II instancji. Samo przeniesienie stolicy województwa do Kielc nastąpiło w roku 1818. Przyczyniło się to do dynamicznego rozwoju miasta. Niebawem miały miejsce jeszcze inne, także korzystne zmiany. Z inicjatywy Stanisława Staszica Dyrekcję Górniczą przekształcono w Główną Dyrekcję Górniczą, przy której w latach 1816 - 1826 funkcjonowała Szkoła Akademiczno - Górnicza, będąca pierwszą polską politechniką. Wykształciła ona ponad 40 inżynierów, a profesorami w niej byli tej miary uczeni co J. B. Pusch czy J. J. Graff, sprowadzeni do Kielc z Saksonii. Do czasów powstania listopadowego funkcjonowała w mieście rządowa męska szkoła średnia, której kurs nauk kończył się maturą. W Szkole Wojewódzkiej, bowiem taką nosiła ona nazwę, uczyło wielu wybitnych nauczycieli, późniejszych profesorów uniwersytetu m. in.: A. Krzyżanowski i A. Frączkiewicz, a wśród wychowanków byli: późniejszy ksiądz Piotr Ściegienny, czy filozof Ludwig Królikowski. Powstały też pierwsze średnie prywatne szkoły żeńskie oraz księgarnia i drukarnia. Usytuowanie w Kielcach wielu urzędów spowodowało znaczne ożywienie w zakresie budownictwa. Pociągało to za sobą konieczność sporządzenia planu zabudowy miasta. Dokonał tego geometra M. Potocki, który plan taki przedstawił w roku 1823.

Ten pomyślny okres dla miasta zakończył się po powstaniu listopadowym. W momencie wybuchu powstania w Kielcach działało Towarzystwo Patriotyczne, miało miejsce formowanie dwóch pułków krakusów i dwóch pułków piechoty. Okoliczne huty produkowały broń i amunicję dla potrzeb wojska polskiego. Działania wojenne w zasadzie ominęły Kielce. Po zajęciu miasta przez wojsko rosyjskie, mieszkańcy Kielc odczuli, że nadeszły nowe czasy. W województwie (od roku 1837 guberni) najwyższą władze sprawował naczelnik wojenny. Liczne grono urzędników uszczupliło się, gdy w roku 1840 car podjął decyzję o likwidacji gimnazjum w Kielcach. Była to represja za próbę ucieczki do Galicji dwóch kilkunastoletnich uczniów, którzy w czasie śledztwa wydali pozostałych spiskowców - współkolegów. Dopiero po czterech latach władze oświatowe zezwoliły na uruchomienie w Kielcach szkoły wyższej realnej, której absolwenci, mimo wysokiego poziomu nauczania, nie posiadali prawa do kontynuowania nauki na uniwersytecie. Jednym z uczniów tej szkoły był Adolf Dygasiński. Wznowienie nauki w szkole średniej zbiegło się ze znacznie ważniejszymi wydarzeniami o charakterze politycznym, bowiem w październiku 1844 wykryty został spisek ks. Piotra Ściegiennego. Został on aresztowany w Kielcach w czasie finałowych przygotowań do wystąpienia przeciwko zaborcy.

W związku z reformą administracji w Królestwie Polskim, Kielce przestały być miastem gubernialnym i od 1 stycznia 1845 roku spełniały funkcję miasta powiatowego. Dla Kielc była to znacząca degradacja. Sporą uciążliwością dla mieszkańców było stacjonowanie w Kielcach wojsk rosyjskich. Jego liczebność wynosiła od tysiąca do blisko dwóch tysięcy żołnierzy i oficerów. Niekiedy zmiana składu garnizonowego powodowała epidemię chorób zakaźnych, które dziesiątkowały ludność miasta.

Począwszy od jesieni 1860 roku do Kielc zaczęły napływać wiadomości o odbywających się w Warszawie manifestacjach religijno - patriotycznych. Znalazły one podatny grunt zwłaszcza wśród uczniów starszych klas szkoły wyższej realnej, kleru i inteligencji. Wystąpienia patriotyczne nie ustały w mieście także po wprowadzeniu 17 października 1861 roku stanu wojennego.

Około połowy stycznia 1863 odbyła się w Kielcach, w mieszkaniu W. Biechońskiego przy ul. Dużej, narada z udziałem Mariana Langiewicza, podczas której z Warszawy dotarła wiadomość o dacie wybuchu powstania. Nie powiodły się próby opanowania Kielc przez powstańców w pierwszych dniach działań zbrojnych. Władze rosyjskie wzmocniły garnizon w mieście, który obok smoleńskiego punktu piechoty, stanowiły 2 szwadrony jazdy, sotnia kozaków i 8 dział. Nastąpiły aresztowania, zapełniło się kieleckie więzienie. Mimo to do leśnych oddziałów podążyło kilkadziesiąt osób, głównie młodzieży ze starszych klas gimnazjum, rzemieślnicy i alumni seminarium duchownego.

Wielu kielczan ratując się przez zesłaniem emigrowało na zachód. Rozpoczęła się rusyfikacja. Miasto powoli dźwigało się ze strat poniesionych w czasie powstania. W roku 1867, w związku z kolejną reorganizacją administracji, reaktywowana została gubernia kielecka. Równocześnie systematycznie rusyfikowane było gimnazjum męskie. Uczeń tej szkoły Stefan Żeromski, obrazowo przedstawił później to zjawisko w "Syzyfowych pracach". Niebawem zostało otwarte w Kielcach progimnazjum żeńskie, przekształcone w roku 1883 w gimnazjum. Nie cieszyło się ono wielką popularnością ze względu na obcy narodowo charakter. Kolejne szkoły średnie prywatne i miejskie powstały na początku nowego wieku. Należy wśród nich wymienić dwa gimnazja żeńskie oraz miejską szkołę handlową ( dzisiejsze liceum im. J. Śniadeckiego).

Symbolem rusyfikacji stała się okazała cerkiew prawosławna, wzniesiona po upadku powstania obok katedry w centralnej części miasta. W roku 1893 władze zamknęły na cztery lata seminarium duchowne w Kielcach, a kilku księży zesłano na Syberię. Mimo ograniczeń ze strony zaborcy, rozwijało się życie kulturalne, wzrosła do kilku liczba księgarń, od 1870 zaczęła się ukazywać "Gazeta Kielecka", a w roku 1877 wybudowany został gmach teatralny.

Stale rosła liczba ludności, w roku 1875 było już 8082 mieszkańców, wśród nich sporą grupę stanowili Żydzi, którzy po powstaniu styczniowym uzyskali prawo zamieszkiwania w Kielcach. O dynamicznym rozwoju demograficznym świadczył fakt, że w roku 1897 Kielce liczyły już 13456 stałych mieszkańców.

Ożywienie gospodarcze wywołało otwarcie w r. 1885 linii kolejowej przez Kielce, łączącej Iwanogród (Dęblin) z Dąbrową Górniczą. Zaczęły powstawać pierwsze duże zakłady przemysłowe m. in. Wapienniki Kadzielnia i Wietrznia, oraz na przełomie wieku zakład "Społem" i fabryka szkła. Ożywił się też ruch budowlany, powstały reprezentacyjne hotele przy ul. Konstantego, oraz synagoga przy ul. Warszawskiej. Świadectwem nowoczesności była telefonizacja miasta, która rozpoczęła się w roku 1904.

Po wybuchu wojny światowej do Kielc w 1914 r. wkroczyła kompania kadrowa strzelców Józefa Piłsudskiego. Społeczeństwo miasta było podzielone. Zwolennicy narodowej demokracji i bp A. Łosiński z rezerwą odnosili się do koncepcji odzyskania wolności w oparciu o państwa centralne. Natomiast obóz niepodległościowy z entuzjazmem powitał strzelców. Powstały prolegionowe organizacje Liga Kobiet Polskich i Piechur. Pod sztandary J. Piłsudskiego zaciągnęło się ok. 600 mieszkańców Kielc. Jednak niebawem wojska i władze rosyjskie wróciły do miasta, skąd ostatecznie ewakuowały się w maju 1915 roku. Walki o Kielce spowodowały zniszczenie budynku dworca kolejowego. Kielce stały się miastem obwodowym na terenie okupowanym przez Austrię. Nowe władze zliberalizowały życie społeczne.

W czasie wojny połączono też Kielce z Częstochową nowo wybudowaną linią kolejową. Zintensyfikowało się też życie polityczne. Funkcjonowała propiłsudczykowska POW, przygotowująca się do wystąpienia przeciw wojskom austriackim. Wykorzystywano wszelkie okazje do manifestowania uczuć patriotycznych; obchody kolejnych rocznic 3 maja, a w roku 1917 setną rocznicę śmierci T. Kościuszki. Tablicę z jego popiersiem wmurowano w ścianę dzwonnicy katedralnej. Gorąco protestowano wiosną 1918 roku przeciw pokojowi brzeskiemu. Na wieść o abdykacji cesarza Austrii, w Kielcach w listopadzie tego roku POW i mieszkańcy miasta rozbroili miejscowy garnizon. Kielce były wolne po 120 latach zaborów. Miasto było wyniszczone wojną. Mimo to w roku 1919 decyzją władz państwowych Kielce stały się stolicą dużego województwa.

Gdy zagroziła Polsce nawała bolszewicka, młodsi kielczanie zaciągnęli się w szeregi wojsk ochotniczych, a starsi spieszyli z pomocą materialną. Po wojnie miasto wracało powoli do normalności. W latach 1927-1930 w jego granice włączono folwark Szydłówek, Barwinek, Kawetczyznę, Pakosz, Czarnów i Karczówkę. Rosła stale liczba mieszkańców, która wynosiła w 1921 r. - 41, 3 tys., w 1935 r. - 58,2 tys. i w r. 1939 - 71, 5 tys. z czego ok. 1/3 to ludność narodowości żydowskiej. Już w roku 1919 w Kielcach uruchomiona została Fabryka Odlewów "Ludwików", popularna "SHL". Miasto wyposażone zostało w roku 1926 w nową wydajniejszą elektrownię. W rok później uruchomiono sieć kanalizacyjną, a w r. 1929 wodociągową. Kolejne inwestycje to fabryka "Granat"- dzisiejsza 'Iskra", ponadto liczne cegielnie i fabryka mebli "Henryków".

Dyskontowano też fakt, że w opinii publicznej Kielce uchodziły za miasto Marszałka. Już w roku 1921 Józef Piłsudski został honorowym obywatelem miasta, a w pięć lat później w Kielcach odbył się zjazd legionistów. Nic więc dziwnego, że w r. 1935 na terenie folwarku Psiarnia ze składek został wzniesiony Dom WF i PW. Ważną rolę odgrywał garnizon wojskowy. Przez cały okres międzywojenny stanowiły go 4 pułk piechoty legionów i 2 pułk artylerii lekkiej. Pierwszy z nich w roku 1928 otrzymał nowo wzniesione koszary na Bukówce, a drugi w r. 1932 w lesie na Stadionie. Tam też w roku 1928 w obecności prezydenta Ignacego Mościckiego oddano do użytku obiekty sportowe. Ten pomyślny okres w dziejach Kielc przerwał wybuch II wojny światowej.

Po wcześniejszym bombardowaniu, wojska niemieckie opanowały Kielce już w pierwszych dniach września. Nowy podział administracyjny wprowadzony przez okupanta spowodował, że Kielce zdegradowane zostały do roli miasta powiatowego. Funkcje kierownicze mogli pełnić wyłącznie Niemcy. Wprowadzono system drastycznych represji za wszelkie przejawy oporu wobec władz hitlerowskich. Kilkakrotnie w celu zastraszenia mieszkańców miasta w roku 1939 brani byli zakładnicy spośród szanowanych obywateli. Wprowadzono godzinę policyjną. Zakazano działalności polskich organizacji społecznych. Od początków okupacji nie zezwolono na otwarcie szkół średnich, natomiast w szkołach powszechnych ograniczono program nauczania. Zamknięto biblioteki i muzeum. Tępiono wszelkie przejawy tradycji narodowych. Likwidacji uległy pomniki mówiące i wydarzeniach historycznych, rychło też zmieniono nazwy 58 ulic i placów, m. in. Rynek przemianowano na Adolf Hitler Platz.

Niemal nazajutrz po wkroczeniu wojsk niemieckich, społeczeństwo Kielc zaczęło początkowo spontanicznie, a następnie w sposób zorganizowany walczyć z okupantem. W jesieni 1939 zorganizowane zostały agendy nielegalnej organizacji "Orzeł Biały", następnie emisariusze z Warszawy utworzyli SZP i wreszcie ZWZ- AK. W mieście znajdowała się siedziba dowództwa okręgu "Jodła". Swe placówki w mieście posiadały również BCh i NSZ. Do wiosny 1943 roku w otaczających miasto lasach działały oddziały partyzanckie, w których spory procent stanowili młodzi kielczanie. Prężnie działał hufiec kieleckich Szarych Szeregów. W mieście funkcjonowały również w sposób konspiracyjny struktury cywilne podziemnego państwa polskiego. Zorganizowane było na szeroką skalę tajne nauczanie na poziomie szkoły średniej i powszechnej. Ewenementem było uruchomienie w r. 1943 Kursów Uniwersyteckich w porozumieniu z Uniwersytetem Ziem Zachodnich i Katolickim Uniwersytetem Lubelskim.

Działalność konspiracyjna i terror okupanta powodowały ofiary wśród ludności. Do rangi symbolu urosła śmierć bestialsko zamordowanego przez hitlerowców już w pierwszych dniach okupacji S. Artwińskiego, ostatniego prezydenta miasta. Miały też miejsce zbiorowe egzekucje m. in. na Stadionie. W roku 1945 w Kielcach zamieszkiwało tylko ok. 50 tys. osób.
W Kielcach miały miejsce zamachy na szczególnie groźnych agentów gestapo. W czerwcu 1944 roku na ul. Solnej w czasie akcji dokonanej przez żołnierzy AK zastrzelony został gestapowiec Franz Wittek.

Wojska hitlerowskie 15 stycznia 1945 r. wyparte zostały z miasta przez Armię Czerwoną. Zaczął się nowy, jakże skomplikowany okres w dziejach Kielc.

***

Opracowano na podstawie książki autorstwa prof. prof. Zenona Guldena i Adama Massalskiego pt. Historia Kielc do roku 1945. Wydawnictwo: Kieleckie Centrum Kultury, rok 2000. ISDN 83-913593-0-1.